Polska, jako drugi pod względem wydobycia węgla brunatnego kraj w Europie, stoi przed ogromnymi wyzwaniami związanymi z transformacją energetyczną. W tym kontekście proces zamykania nierentownych kopalń węgla brunatnego, staje się nieunikniony.
Jednym z obszarów, gdzie do zamknięcia kopalni odkrywkowej dojdzie już za rok, jest gmina Wierzbinek, której historia związana z odkrywką Tomisławice stanowi przykład przyśpieszonej transformacji. Transformacja ta ma swoje implikacje nie tylko na poziomie lokalnym, ale i krajowym, ukazując szerszy kontekst zmieniającej się roli węgla brunatnego w polskim sektorze energetycznym.
Wzrost wydobycia węgla brunatnego w Polsce
Z danych opublikowanych w Bilansie Złóż Kopalin na dzień 31 grudnia 2024 roku wynika, że wydobycie węgla brunatnego w Polsce w 2024 roku wykazało wzrost w czterech z pięciu eksploatowanych złóż. W szczególności odkrywki w Bełchatowie i Sieniawie odnotowały znaczne zwiększenie wydobycia, podczas gdy w złożu Turów nastąpił spadek. Wydobycie węgla brunatnego w złożach Bełchatów i Szczerców ma jednak swoje ograniczenia, które są determinowane przede wszystkim wyczerpywaniem się zasobów i zapotrzebowaniem na energię elektryczną na poziomie kraju oraz produkcją ze źródeł odnawialnych . W szczególności wydobycie ze złoża Bełchatów zakończy się już w 2026 roku i od tego momentu węgiel brunatny na potrzeby generacji elektrowni Bełchatów będzie pochodził wyłącznie ze złoża Szczerców.
Jak radzić sobie z końcem eksploatacji węgla?
Gmina Wierzbinek jest jedną z gmin, gdzie proces transformacji górnictwa węgla brunatnego jest już w toku. Odkrywka Tomisławice, której eksploatacja rozpoczęła się w 2011 roku, początkowo miała działać do 2030 roku, jednak plany zostały skorygowane, a wydobycie zakończy się w połowie 2026 roku.
Choć sama odkrywka Tomisławice jest stosunkowo mała w porównaniu z innymi kopalniami węgla brunatnego, to przewidywane zakończenie wydobycia zmienia kierunek działań samorządu lokalnego. Znacznie spadną też wpływy do budżetu gminy z niecałych 67 mln złotych w 2024 roku do niespełna 49 mln w 2025 i 47 mln w 2026 roku. Wójt gminy Wierzbinek oraz lokalne władze od kilku lat pracują nad planem transformacji, który ma na celu przygotowanie regionu na nowe wyzwania po zakończeniu eksploatacji węgla.
Kluczowym elementem tego planu jest rekultywacja terenów po wydobyciu. W ramach tego procesu tereny górnicze mają zostać przekształcone w tereny leśne, rolnicze oraz rekreacyjne. Wśród planów znajduje się także budowa zalewu o powierzchni 280 hektarów, którego napełnianie jeszcze 5 lat temu szacowano na 12 lat.
Skala wyzwań związanych z końcem eksploatacji
Złoże Tomisławice jest jednym z nielicznych, w którym wciąż pozostaje znaczna ilość zasobów węgla. Szacuje się, że pozostało ponad 16 milionów ton węgla brunatnego, co stanowi ponad jedną trzecią początkowych zasobów przemysłowych, szacowanych na 41 milionów ton. Tak duża ilość węgla, która pozostaje niewydobyta, jest wynikiem zmieniającej się ekonomiki produkcji, związanej z coraz większą konkurencją energetyki odnawialnej oraz opłatami za emisję gazów cieplarnianych.
Z kolei w eksploatowanym przez PGE GiEK złożu Turów przy założeniu nierealistycznego scenariusza wydobycia aż do 2035 na poziomie zbliżonym do tego z 2024 roku, nadal pozostałoby ponad 165 milionów ton węgla. Pokazuje to, że także przepisy prawa geologicznego i górniczego oraz prawa ochrony środowiska definiujące wymogi racjonalnej gospodarki złożem należy dostosować do nowych realiów ekonomicznych systemu energetycznego XXI w.
Przyszłość sektora węgla brunatnego w Polsce
Gmina Wierzbinek i kopalnia Tomisławice powinny zainteresować inne gminy, w których działalność górnicza stanowi istotne przychody budżetu gminy. Zakończenie eksploatacji węgla w Bełchatowie, w gminie Bogatyni czy Wierzbinek wymusza na lokalnych społecznościach przystosowanie się do nowej rzeczywistości. Z drugiej strony, takie działania jak rekultywacja, tworzenie nowych miejsc pracy w branżach związanych z odnawialnymi źródłami energii czy turystyką, mogą okazać się kluczowe dla zapewnienia długofalowego rozwoju tych regionów, po zakończeniu eksploatacji węgla brunatnego. W związku z postępującym procesem spadku populacji tych gmin czas przeprowadzania procesu transformacji ma kluczowe znaczenie, także z uwagi na dostępność zasobów wodnych i coraz większe rozregulowanie cyklu hydrologicznego.
Proces transformacji górnictwa węgla brunatnego w Polsce jest nieunikniony i wymaga przemyślanych działań zarówno na poziomie lokalnym, jak i krajowym. Przypadek gminy Wierzbinek, w której przygotowania do zakończenia wydobycia węgla są już w pełnym toku, pokazuje, jak ważne jest planowanie transformacji z wyprzedzeniem. Zrównoważony rozwój regionu po zakończeniu eksploatacji surowca, z naciskiem na rekultywację terenów i wykorzystanie zasobów naturalnych, staje się fundamentem przyszłości tych terenów. Choć zakończenie eksploatacji węgla brunatnego wiąże się z dużymi wyzwaniami, odpowiednia strategia transformacji może złagodzić konsekwencje zakończenia działalności.
